Rəqabət hüququnda hakim mövqeli şirkət üçün bazar payı neçə faizdir?

İqtisadiyyatda inhisar, bir şirkətin bazarda müstəsna olaraq böyük paya sahib olması və rəqibləri sıxışdıraraq xidmət və ya məhsulun qiymətini, habelə keyfiyyətini istədiyi kimi tənzimləməsi halıdır. Rəqabət Məcəlləsinə görə inhisar şirkəti, bazarda rəqiblərin daxil olmasına maneələr yaratmağa və istehlakçıların seçimlərini məhdudlaşdırmağa səbəb ola bilər. Bu isə ədalətsiz rəqabət mühitinə gətirib çıxarır.

Təbii inhisar o sahələrə deyilir ki, orada infrastrukturun təkrarlanması iqtisadi cəhətdən səmərəsizdir (məsələn, dəmiryolu xətləri, elektrik-nəqli xətləri). Bu sektorlarda rəqabət az və ya yoxdur, dövlət tənzimləməsi vacibdir. Məsələn, enerji paylama şəbəkəsi bir şirkətə məxsus ola bilər, çünki paralel şəbəkə qurmaq baha və qeyri-məntiqlidir.

Bir şirkət eyni məhsulu ayrı müştərilərə fərqli qiymətə satırsa, bunun fərqli əsasları ola bilər (məhsul həcmi, uzunmüddətli müqavilələr, yükləmə-çatdırma xərcləri və s.). Amma sırf rəqibləri sıxışdırmaq üçün diskriminasiya aparılsa, bu haqsız rəqabətdir.

Online platformalar arasında bazar payı yüksək olanlar kiçik satıcıları sıxışdıra, öz üstünlük verdikləri məhsulları ön sıralara qoya bilər. Bu, kiçik rəqiblərin görünməz qalmasına və haqsız rəqabətə səbəb olur. İnternet mühitində algoritmlər də manipulyasiya üçün vasitə ola bilər.

Antiinhisar mübahisəsi araşdırma mərhələsindədirsə və əsaslı şübhələr varsa, orqan bazarda vəziyyəti qaydaya salmaq üçün müvəqqəti tədbirlər təyin edə bilər. Məsələn, şirkətə bəzi əməliyyatları aparmağı qadağan etmək, satışı məhdudlaşdırmaq və s.

İnhisarçı mövqeyə malik şirkət, bazarda rəqibi olmadığı üçün qiymətləri artıra, keyfiyyəti aşağı sala və yaxud istehsal həcmini qəsdən azalda bilər. Bu isə istehlakçıların mənafeyinə zərbə vurur, bazarın sağlam rəqabət prinsiplərini pozur. Nəticədə iqtisadiyyatın inkişafı ləngiyir, yenilik və texnoloji irəliləyiş üçün stimullar azalır, ümumilikdə sərbəst bazar mühitinə mənfi təsir göstərir.

Bir şirkət məhsulunu yalnız bir distribyutora vermək üçün müqavilə bağlayırsa və bu, rəqiblərin bazara çıxışını əngəlləyirsə, rəqabət qanunvericiliyini poza bilər. Yəni eksklüzivlik bazarı bağlayırsa, digər istehsalçılar və ya distribyutorlar imkanlarını itirir.

Azərbaycan müstəqillik əldə edəndən sonra bazar iqtisadiyyatı keçidində antiinhisar qanunlar formalaşdırdı. 1993-cü ildə “Rəqabət haqqında” ilk qanuni aktlar yarandı, daha sonra yenilənərək Rəqabət Məcəlləsi təsdiqləndi. Bu, sovet planlı iqtisadiyyatından azad bazar iqtisadiyyatına keçidin nəticəsidir.

Sahibkarlar bəzən müqaviləyə şərt yazırlar ki, ‘müştəri rəqib şirkətdən mal almasın’ və ya ‘xidmət yalnız bizdən alınsın’. Bu, digər şirkətlərin bazara girişini məhdudlaşdırırsa haqsız rəqabətə gətirib çıxarır.