Ticarət assosiasiyaları rəqabəti necə poza bilər?

Kartel razılaşmaları, şirkətlərin bazarda rəqabəti məhdudlaşdıran, qiymətləri süni şəkildə qaldıran və bazarı bölüşdürən gizli anlaşmalarıdır. Bu anlaşmalar adətən yazılı deyil, şifahi şəkildə baş verir və aşkarlanması çətindir. Amma rəqabət qurumları maliyyə, mühasibatlıq sənədləri, şirkət yazışmaları, məlumat bazaları və hətta anonim məlumatlardan yararlanaraq kartelləri üzə çıxara bilirlər.

Qlobal texnoloji dəyişikliklər, e-ticarətin sürətli böyüməsi, rəqəmsal platformaların genişlənməsi yeni hüquqi tənzimləmələr tələb edir. Azərbaycanda da bu sahədə yenilənmiş Rəqabət Məcəlləsi layihələri müzakirə olunur, bazar nəzarəti gücləndiriləcək.

Texnoloji platformalar, sosial şəbəkələr və axtarış motorları bazarda böyük istifadəçi bazasına malikdirlər. Bu gücdən istifadə edərək, reklam bazarını, platformada yerləşdirilən kontenti və sair amilləri istədikləri kimi tənzimləyib rəqibləri sıxışdıra bilərlər. Qanun buna qarşı tədbirlər nəzərdə tutur.

Bəzi fəaliyyət növləri üçün dövlət lisenziyası tələb edilir (məsələn, telekommunikasiya, energetika). Lisenziya sahibinin bazarda monopol mövqeyi ola bilər. Rəqabət qanunvericiliyi belə şəraitdə lisenziya sahibinin haqsız rəqabət metodları tətbiq etməsinin qarşısını alır. Onun tarifləri, xidmət keyfiyyəti və hamıya bərabər şərtlər təqdim etməsi izlənir.

Franchise sahibi (franchisor) bəzən franchise alanlara (franchisee) başqa məhsullar satmağı qadağan edir, fiyat siyasətinə müdaxilə edir. Bu hallar ədalətli rəqabətə zidd ola bilər. Amma franchise sisteminin özünü qoruma tələbləri də var.

Şirkət kommers sirrini qoruyur, lakin bəzən rəqabət orqanı istintaq üçün sənədləri tələb edir. Sirr açılsa, şirkət zərər çəkə bilər. Qanun buna nə deyir?

Ümumi qəbul edilən meyar, şirkətin bazar payı 35-40%-dən yuxarıdırsa, hakim mövqeyə yaxın sayılır. Amma bu rəqəm sektordan asılı olaraq dəyişə bilər. Habelə bazarın quruluşu, rəqiblərin sayı, bazara giriş maneələri də nəzərə alınır. Təkcə faiz kifayət deyil, digər faktorlar da dəyərləndirilir.

Bir şirkət eyni məhsulu ayrı müştərilərə fərqli qiymətə satırsa, bunun fərqli əsasları ola bilər (məhsul həcmi, uzunmüddətli müqavilələr, yükləmə-çatdırma xərcləri və s.). Amma sırf rəqibləri sıxışdırmaq üçün diskriminasiya aparılsa, bu haqsız rəqabətdir.

Əgər bazarda rəqabət yoxdursa, şirkətlər qiyməti yüksək, keyfiyyəti isə aşağı saxlamağa meylli olur. Çünki alternativ olmadıqda istehlakçılar məcburən həmin xidməti/malı alır. Bu həm istehlakçı büdcəsinə zərər vurur, həm də yenilik və inkişafı boğur.